Çocukların, çiş ve kakayı kontrol edebilmelerini sağlayan sfinkter kasları biyolojik olarak 18. aydan sonra gelişir. Bu nedenle çocuk 1,5 yaşına gelmeden tuvaletini söylemesi beklenemez. Bazı ailelerde özellikle büyükanneler tarafından başlatılan alıştırma çabaları baskıcı ve cezalandırıcı olmadığı sürece çocuğun 1,5-2 yaş civarında çişini haber vermesini sağlar ancak tam bir bağırsak kontrolü 3-4 yaş arasında kazanılır. Anne-babalar toplumsal baskı ya da geleneksel öğretiler nedeniyle çocuğun yürümesiyle birlikte çiş ve kaka kontrolünü kazanması gerektiğini düşünürler. Oysa tuvalet ihtiyacı doğal bir gelişim aşamasıdır ancak hazır olunduğunda ve çocuğun doğal yaşamı gözlemesiyle yerleşir. Bir çocuğa çişini-kakasını söyletmek zorla öğretilemez.

Tuvalet alışkanlığı kazandırmanın önemli yönü, çocuğun bağımsızlık gelişiminin farkında olmak ve kendi bedeniyle ilgili becerileri zorlama yapmadan kazanmasına fırsat vermektir. Bu dönemin gelişimsel süreçte inatçılık özelliğiyle örtüşmesi nedeniyle baskıcı ve cezalandırıcı bir tutum, anne -çocuk ilişkisini bozabileceği gibi ileride başka şekillerde ortaya çıkabilecek davranış sorunlarına neden olabilir. İleri yaşlarda sorun yaşamamak için tuvalet eğitimine 2 yaş dolaylarında başlamak ve çocuğun tepkilerine göre yavaş, sevecen ve anlayışlı bir tutum sergilemek önem taşır. Yalnızca annenin değil evdeki çocukla ilgilenen her yetişkinin aynı tavrı göstermesi de yararlı olacaktır. Her çocuğun kendine özgü davranış biçimi olduğunu unutmamak ve çocuğun isteklerinin ön plana alınması gerektiğini hatırlamak gerekir.

Tuvalet kullanma ya da çişini haber verme ile ilgili yaklaşım çocuğun tepkilerine göre belirlenmelidir. Henüz hazır olmadığı farkedilen bir çocuğun tuvalet alışkanlığını kazandırma süreci bekletilebilir. Tepki gösteren ya da çevreden gelen uyarıları hiç dikkate almayan çocuğa ısrarlı ve sürekli baskı alışkanlığın tam kazanılmasını engeller. İki yaşından itibaren çocuğun gözlenmesi, çiş ile ilgili verdiği sinyallere göre tuvaletin kullanılmaya açılması uygundur.

Üç yaşını bitiren bir çocuk organik bir problemi yoksa en azından gündüz idrar ve gaita kontrolünü sağlamış olmalıdır. Gece işemeleri (enürezis) 5-6 yaşına kadar aralıklı devam edebilir. Gece yatak ıslatma 5 yaşında her gece yaşanan bir durum ise öncelikle çocuk hekimi ve çocuk ürolojisi bölümünün değerlendirmesi önerilir.

Adım Adım Tuvalet Alışkanlığı

Model olun: Çocuk 1,5 yaşına geldiğinde peşinizde dolaşmayı sevdiği için her yere sizinle gelmek ister. Siz tuvalete girdiğinizde isterse çocuğu da yanınıza alın ve yalnızca sizi seyretmesine izin verin. Eğer soru sorarsa “Çiş yapıyorum, kaka yapıyorum” gibi basit açıklamalarda bulunun. ”Senin de çişin var mı?” diye sorun. Anne ve babayı izlemesi olumlu model olacaktır.

Sabırlı ve anlayışlı olun: Aynı dönem içinde sık sık “Çiş var mı?” diye sorun. Baskıcı ve korkutucu olmayın. Lazımlığa ya da tuvalete gitmek istemiyorsa üzerine gitmeyin. “Neden söylemedin?”, “Bak kötü kokuyor.”,  “Sakın bezine yapma” gibi olumsuz cümleler kurmayın.

Çizelge hazırlayın: İki yaş civarında çocuğun gün içinde idrar ve gaita yaptığı saatler kabaca bellidir. Her anne kaç saat aralıklarla çocuğun altını ıslattığını ya da kaç kere gaita yaptığını bilir. Bir çizelge hazırlayın. Günün hangi saatlerinde idrar ve gaita yapıyorsa o saatlere yakın çocuğa sorun; “Çişin var mı, tuvalete gidelim mi?” gibi. Kabul etmiyorsa zorlamayın, altına yapsa bile kesinlikle kızgın ve şantajcı olmayın.

Bezi kaldırın: 2-2,5 yaş arasında kesin kararınızı verdiyseniz çocuk bezini atın. Gün içinde bez bağlamayın (sıklıkla çamaşır değiştirmeyi göze alarak); bir süre için yalnızca geceleri bağlayabilirsiniz ancak daha sonra yatak koruyucusu alarak gece bezini de kaldırın. Eğer ısrarla bez bağlamanızı isteyen bir çocuksa, dolaptaki son bezi aldığınızı gösterin. Kirlenen bezi attıktan sonra “Bezimiz bitti. Şimdi külodunu giyelim…” sözleriyle bezi hayatınızdan kaldırın. Unutmayın bezi bir kere kaldırdıktan sonra bir daha kesinlikle bez bağlamaya başlamamalısınız. Özellikle 3,5-4 yaştan sonra bez (gece bile) çocuğun duygusal gelişimini olumsuz etkileyebilir.

Lazımlık mı, tuvalet mi?: İdrarını haber vermeye hazır çocuk için hangisinin uygun olduğuna karar vermek zordur. Her çocuğun tercihi farklı olabilir. Başlangıç için çocuğun ilgi gösterdiği, oyun havasını yansıtacak bir lazımlık uygun olabilir. Çocuk lazımlığa tepki gösteriyorsa tuvalet denenmelidir. Bir süre sonra çocuk kendi kararını verecek ve birisini seçecektir. Lazımlığın banyo ortamında olmasına özen gösterin, evin her yerini kullanmayın.

Konuşmayın: Gün içinde aile üyeleri arasında çocuğun çiş ve kaka kontrolü ile ilgili konuşmalar ve yorumlar yapmayın, çocuğu sürekli bu konuyla meşgul etmeyin. Ne kadar çok konuşur ve konuyu odak noktası yaparsanız çocuk çiş ve kaka kontrolünü size karşı kullanmaya o kadar yatkın olur. Özellikle çatışma yaşantıları söz konusu olduğunda çişini ya da kakasını altına kaçırmayı tercih edebilir.

Beklemede kalın: Gün içinde çişini ve kakasını haber vermeye başladığında tuvalet alışkanlığı kazanılmıştır ancak zaman zaman geri dönüşler olabilir ve çocuk altına kaçırabilir. Bu sizi test etmeye yönelik bir davranış da olabilir, kızgınlık belirtisi ya da ilgi beklentisi de. Sabırla ve sevgiyle davranmaya devam edin. Altına yaptığında kızmayın ve cezalandırmayın. Her haber verdiğinde onu olumlu sözlerle cesaretlendirin ama abartılı olmayın. Maddi ödüller kullanmayın, bu beceri çocuğun kendisiyle ilgili bir kazanımdır. Çocuk için en önemli ödül sizin ilginiz ve sevginizdir.

Doktora danışın: Tüm adımlara rağmen 4 yaşına gelen çocuk gündüz çiş ve kaka kontrolü sağlayamıyor ya da haber vermiyorsa öncelikle doktor ardından gelişim uzmanı/psikolog/psikiyatristten yardım alın.

Bu süreç her çocuk için farklı seyredebilir. Kendi çocuğunuzdaki gelişimi izleyin ve aceleci olmayın. Doğru tutumu sergilediğiniz sürece sabırla bekleyin. Çocuğun çiş ve kakayı kontrol etme becerisini sizinle paylaşmayı istemesi zaman alabilir.

Tuvalet alışkanlığının kazanılmasında genellikle anne-çocuk arasındaki ilişki belirleyicidir. Çocukla birlikteliğinizde sevecen yaklaşım, oyun oynama beceriniz, sakin tutumunuz ve sabırlı olmanız tuvalet alışkanlığının kazanılmasında başarı sağlayacaktır.

Uzm. Birgül U. Bayoğlu

Bayındır Söğütözü Hastanesi, Çocuk Gelişimi Ünitesi/Ankara

Web Sitesi: http://www.cocuksesi.com