İçinde bulunduğumuz yüzyıl hemen hemen her gün yeni bir teknoloji haberi ile güne başladığımız, teknolojik aletleri vücudumuzun bir uzvu gibi kullandığımız, teknolojik gelişmelerin en hızlı yaşandığı ve onlar olmadan günlük rutin akışın bozulduğu bir dönemdir. Bu dönemde yaşayan ve doğan insanların birçoğunun teknoloji olmadan yaşaması ve teknolojik aletlerin olmadığı bir ortamda yaşaması neredeyse imkansızdır. Dünya genelinde 15-24 yaşlarındaki gençlerin %71 ‘i internet kullanıp çevrimiçi iken, %29’u çevrimiçi değildir. Dünya genelindeki toplam nüfus içerisinde gençler, interneti en fazla kullanan gruptur. Çevrimiçi olmayan gençlerin büyük çoğunluğu Afrikalı gençler olup bu gençlerin %60’ı internete erişemediği için çevrimiçi değildir.

Nedir?

Teknoloji bağımlılığı, insan ile makine etkileşimini içermektedir. Çocuklarda tıpkı yetişkinler gibi makine ile etkileşim halindedir. Çocukların etkileşim içinde olduğu birçok makine vardır. Bunlar içinde teknoloji bağımlılığa neden olabilecek makineleri, ekranı olan cihazlar olarak sınırlamak mümkündür. Bu cihazlar; telefon, televizyon, bilgisayar, tablet ve oyun konsolları olarak ifade edilebilir.

Çocuklarda teknoloji bağımlılığı, çocuğun teknolojiyi çok fazla süreyle eğlence amacıyla kullanması ve teknoloji kullanımı dışındaki diğer faaliyet ve işlerle çok az ilgilenmesi olarak tanımlanır. Teknoloji bağımlısı çocuklar, sağlıklı yaşam biçimi davranışlarını tam olarak sergilemezler. Beslenme, uyku ve öz bakım gibi alanlarda problemler yaşarlar.

Belirtileri Nelerdir?

Çocuklarda teknoloji kullanım seviyesi yaşam becerilerinde zorluk yaşaması ile bilişsel, sosyal- duygusal, fiziksel gelişim alanlarındaki durağanlık, gerileme ve problemler ile ortaya çıkmaktadır. Çocukların ders ve eğitim dışında, günlük 2 saat eğlence amaçlı teknoloji kullanımı hafif kullanım; 2-8 saat kullanımı riskli kullanım; 8 saat kullanımı orta derecede bağımlılık; 14 saat ve üstü kullanım ise şiddetli kullanım olarak ele alınabilmektedir. Burada kastedilen teknoloji sadece bilgisayar ya da telefon değil, çocukların maruz kaldığı her türlü teknolojik alettir.

Çocuklarda teknoloji bağımlılığı belirtileri ortaya çıkmaya başladığında değerlendirilmesi gereken 3 durum vardır:

1. Çocuğun eğlence amaçlı teknolojik araç kullanım süresine,
2. Çocuğun kullandığı teknolojik aracın sayısına, türüne, teknolojik araçlarla neler yaptığına,
3. Teknolojik araçların çocuğun başarılarına, derslerine vb. alanlara katkısına veya etkisine bakmak gerekmektedir.

Nedenleri Nelerdir?

Bireysel Faktörler; çocuğun gelişimsel durumuna, kişilik özelliklerine ve mizacına bağlıdır. Bir gruba ait olmak istemesi, olumsuz yaşam deneyimlerinden uzaklaşmak istemesi, düşük benlik saygısı gibi nedenlerdir.

Çevresel Faktörler; hem insanları hem fiziksel unsurları kapsar. Çocuğun çevresinde rol model aldığı insanların teknoloji kullanımı ve çocuğun bu kullanımı gözlemlemesi, ebeveynlerin çocuğa vakit ayırmaması, aile içi iletişimin zayıf olması, çocuğun evinde, bahçesinde vs. yeterli oyun alanının ya da arkadaş çevresinin olmaması gibi nedenlerdir.

Teknolojinin Kendisine Bağlı Faktörler; çocuğun teknoloji ile tanışma yaşı, teknolojiyi ne kadar süre kullandığı, teknoloji ile ne yaptığı, nasıl ve ne amaçla kullandığı bağımlılığın oluşumunda etkili olabilmektedir. Mobil teknolojilerin kullanımı hızla arttığı için teknoloji bağımlılığı daha küçük yaşlarda ortaya çıkabilmektedir. Bu nedenle çocuk ve ergenlerin teknolojik bir veya birden fazla araca sahip olması ve bunları kontrolsüz kullanması, bağımlılık açısından önemlidir. Gelişen teknoloji ve ortaya çıkan yeni ürünler kişilerin ekranda uzun süre kalmasını sağlayacak şekilde tasarlanmıştır. Bu ürünler aynı zamanda kişinin birçok duyusuna hitap etmesi sebebiyle özellikle çocuklar için risk faktörü olup, onları bağımlılığa sürüklemektedir.

Alınabilecek Önlemler

• Çocukluk döneminde teknoloji bağımlılığının tedavisinden hemen önce atılması gereken en önemli adım, bağımlılığın önlenmesi ve engellenmesidir. Engelleme denilince, yetişkinlerin aklına ilk olarak yasaklama gelmektedir ancak; 21. yüzyılda, dijital dünyaya doğmuş çocukların teknoloji kullanımlarını bazı dönemler hariç engellemek ve yasaklamak beraberinde başka problemlerin oluşmasına neden olabilmektedir. Bu nedenle yasaklama ile değil, sınırlı, kontrollü ve amaçlı kullanım ile çocukların teknolojiyi kullanmaları sağlanmalıdır.
• Çocuklara teknoloji kullanımı konusunda sınır koyarken çocuklarla birlikte kuralların belirlenmesi önemlidir. Ebeveynler bu kuralları koyarken rol model olduklarını unutmamalı, kendi kullanımlarına da dikkat etmelidirler.
• Bunun yanı sıra ebeveynler çocuklarıyla birlikte teknoloji kullanırlarsa birlikte oyun oynama, birlikte bir uygulamayı kullanma gibi çocukların olumlu teknoloji kullanımını sağlamış ve pekiştirmiş olabilirler.
• Bebeklerde teknoloji kullanımı olmamalıdır! Ancak radyo gibi görsel olmayan işitsel uyaranlar, müzik ve ninniler dinletilebilir. İşitsel olarak sunulacak teknolojide sadece ses olmalı, görüntü olamamalıdır.
• İlk çocukluk dönemi olan okulöncesi dönemde sınırlı teknoloji kullanımı olabilir. Bu kullanım ise bakım veren ve ebeveyn etkileşimi ile gerçekleşmelidir. Bu dönemdeki teknoloji kullanımı zorunluluk değil tercih olarak değerlendirilmelidir. Çocuk çok merak ediyorsa teknoloji yardımcı öğretim malzemesi olarak (örneğin; renk, şekil, sayı kavramının öğretiminde) kullanılabilir.
• Yemek yerken ya da tuvalet alışkanlığı kazandırılırken ekran kullanılması bu becerilerin kazanılmasını engeller.
• Orta çocukluk dönemi olan okul çağı döneminde sınırlı teknoloji kullanımı ile çocuklar bir-iki saati geçmeyecek şekilde kullanabilir. Ancak bu sınırlama yasaklama anlamına gelmemelidir çünkü bu dönemde çocukların yasaklanan davranışı daha çok yapma eğiliminde oldukları gözlenmektedir.
• Ön ergenlik dönemini de içine alan bu dönemde, çocuklar birçok şeyi bilmek, öğrenmek isterler ve bunlara da internet yoluyla ulaşabilirler. Bu nedenle bu dönemde ebeveynin sınırlama dışında, çeşitli filtreler kullanması, çocukla ekran kullanımı konusunda konuşması, internet aracılığıyla neler yaptığıyla ilgili paylaşımlarda bulunması önemlidir.
• Ergenlik dönemindeki çocukların günlük rutinlerini aksatmayacak şekilde teknoloji kullanımları gözlenmeli gerekli durumlarda ebeveyn ile birlikte teknoloji kullanımına ilişkin kurallar belirlenmelidir. Ayrıca bu dönemde ekran dışında, müzik, sanat ve spor ile ilgili alternatif etkinliklerde çocuğa sunulmalıdır.

Teknoloji Bağımlılıkları (1. Baskı / Aralık 2020) – Nobel Akademik Yayıncılık

Ed: Prof. Dr. Cengiz Şahin / Doç. Dr. Selim Günüç